Ինչպե՞ս օգնել երեխային հաղթահարել վիշտը
2020-12-18«Victoria health news» ը ներկայացնում է հոգեբան, խորհրդատու Մարինե Պետրոսյանի խորհուրդները, թե ինչպե՞ս պետք է խոսել երեխայի հետ՝ հարազատ մարդու կորստի մասին:
Ինչո՞վ է տարբերվում երեխայի վիշտը, ինչպե՞ս են երեխաները ապրում վիշտը
Հոգեբանի դիտարկմամբ մեզանում կա խնդիր, թե ինչպես խոսել երեխաների հետ կորստի մասին: Այն բնորոշ է մեր մշակույթին, երբ մենք ցանկանում ենք հեռու պահել երեխաներին վշտից, ցավից՝ կարծելով, որ եթե երեխաների հետ խոսենք վշտի կամ կորստի մասին իրենց ավելի ցավ կպատճառենք: Թեև հոգեբանը նկատում է, որ վերջին տարիներին մեծահասակները բավական շատ են հարցնում, թե ի՞նչ պետք է անել, եթե երեխան հարազատ է կորցրել: Նշենք, որ երեխայի համար կորուստ են նաև տունը, դպրոցը, բակը, անգամ կենդանին:
Մեծահասակներին թվում է, թե երեխաները չեն հասկանում: Դա այդպես չէ: Նրանք նույն կերպ են ապրում վիշտը, ինչ մեծահասակները, պարզապես դրանց դրսևորման ձևերն են տարբեր՝ ելնելով իրենց տարիքային առաձնահատկություններից: Կախված նրանից, թե երեխան ինչքանո՞վ է հասկանում՝ ի՞նչ է մահը կամ ինչ որ բան կորցնելը, չնայած որ խաղալիքի կորսուստը երեխան հասկանում է շատ վաղ տարիքից: Երեխան ապրում է նույն վիշտը և նա իրավունք ունի ապրելու այդ վիշտը: Եվ եթե որոշում ենք երեխային ոչինչ չասել, որպեսզի չցավեցնենք, մենք իրեն ավելի ենք վնասում, որովհետև պիտի ընդունենք, որ երեխան այդ վիշտը ապրում է, ինչպես յուրաքանչյուրս, յուրովի: Պարզապես մեծահասակաները պետք է օգնեն, որ երեխան այդ վիշտն ապրի: Մեծերի վիշտն ապրելը պետք է մոդել լինի փոքրիկի համար. նրանք կարծես թե թույլտվություն են ստանում այդ վիշտը ապրելու, որովհետև հաճախ, երբ մեծերը վախենում են երեխաների զգացումների համար` ասելով՝ «դու պիտի չտխրես», «պետք չի, որ դու տխրես», և այլ նմանատիպ արտահայտություններ, թույլ չեն տալիս, որ երեխան իր վիշտն ապրի:
Վիշտ և կորուստ
Ցանկացած երեխա կարող է ապրել ցանկացած վիճակ այնքան ժամանակ, մինչև որ նրան չասվի ճշմարտությունը և հնարավորություն չտրվի իր սիրելիների հետ կիսելու այն բնական զգացմունքները, որ մարդիկ ունենում են կորստի ժամանակ:
Փոքր երեխաները, մինչև 8 տարեկան (3-8 տ.), սուր են տանում վշտի փուլը. սա կարևոր առաձնահատկություն է: Նրանք կարող են մեկ լացել, մեկ՝ ծիծաղել: Մեկ ցույց տալ իրենց տխրությունը, մեկ էլ՝ խաղալ: Եվ սա է, որ շատ մեծահասակների շփոթության մեջ է գցում: Մտածում են՝ «Դե լավ, երեխան ուրախ է, ուրեմն՝ ինքը վիշտը չի ապրում և պետք չէ երեխայի համար անհանգստանալ»:
Գործոններ, որոնք ազդում են վշտի ապրման վրա
Մարինե Պետրոսյանը՝ խոսելով մշակութային առանձնահատկությունների մասին, նշում է, որ այն Հայաստանում անգամ մարզից մարզ տարբերվում է: Այսինքն, երեխայի վիշտը հասկանալու համար, բացի այն որ նա ապրում է Հայաստանում և հայ է, պետք է հասկանալ, թե ինչ մշակույթ ունի իր ընտանիքը:
Կան գործոններ, որոնք ազդում են երեխայի՝ վիշտը ապրելու վրա: Դրանցից ամենակարևոր գործոնը, որ շատ օգնում է երեխային վշտի պարագայում, օգնող մեծահասակի առկայությունն է: Եթե մահացել է երեխայի հայրը, ապա՝ մայրն է դառնում այդ անձը, և հակառակը: Եթե մահացել է տատիկը, պապիկը, ապա որևէ մեկը ընտանիքի անդամներից, որը կօգնի ու կհասկանա երեխային: Սա շատ կարևոր գործոն է, որն օգնում է երեխային ապրել կորուստը: Թե ինչքան ուժեղ կապրի վիշտը երեխան, կապված է նաև, թե այդ մահացածը երեխայի հետ ինչ հուզական կապվածություն է ունեցել: Եթե երեխան շատ կապված է իր խաղալիքի, բակի, տան հետ, ապա՝ շատ դժվարություն կունենա վիշտն ապրելիս:
Կարևոր գործոն է ընտանիքում հարաբերությունները՝ ջերմ են, մեղմ են, կոնֆլիկտային են, թե ամուսնալուծված ընտանիք է, որտեղ կան շատ մեղադրանքներ և այլ սթրեսներ ու լարվածություններ:
Կարևոր է նաև մահվան հանգամանքները: Այսինքն, ինչպե՞ս է տեղի ունեցել հարազատի մահը, և ի՞նչ գիտի երեխան դրա մասին: Սկսած 8-9 տարեկանից, վաղ դեռահասության շրջանից, մինչև դեռահասության շրջան, բնականաբար, երեխաները շատ բան հասկանում են մահվան հանգամանքներից, կարող են հենց սկզբից էլ այդ մասին իմանալ, և սա կարող է կամ ծանրացնել, կամ մեղմացնել, կամ օգնել կամ խանգարել:
Շատ կարևոր է երեխայի համար շրջապատող միջավայրը: Մենք միշտ շեշտը դնում ենք շրջապատի աջակցության վրա: Ամենամոտ շրջապատը, բնականաբար, ընտանիքի անդամներն են, հաջորդը այն սոցիալական ինստիտուտն է, որտեղ հաճախում է երեխան՝ մանկապարտեզը, դպրոցը, այլ սոցիալական ծառայությունները, համայնքը, հարևանները, այսինքն՝ այն ինչ շրջապատում է երեխային աստիճանական հեռավորությամբ: Եվ որքան ամուր են այս բոլորը, այնքան երեխաները հնարավորինս թեթև կապրեն վիշտը:
Ինչպես են երեխաները արտահայտում վիշտը՝ կախված տարիքից
0-3 տարեկան
Շատ կարևոր հանգամանք է, թե ինչպես է երեխան հասկանում մահը: Մահվան հասկացումը տարիքից տարիք փոխվում է: Օրինակ, 0-3 տարեկանում մահվան գիտակցված հասկացումը բացակայում է: Երեխան չի հասկանում՝ մահն ինչ է: Երեխան իր կողքին ունի կարևոր մեծահասակ, նա անպայման նկատում է այդ մեծահասակի բացակայությունը, անգամ, երբ երեխայի ձեռքից իր խաղալիքը վերցնում ես՝ նա զգում է: Սակայն ինչ վերաբերվում է մահվանը, որ ինչ որ մեկը հեռացել է, չկա, երեխան չի հասկանում, որ դա անդառնալի երևույթ է: Եվ, բնականաբար, նա ուրիշ կերպ է ապրում. այն մեկը, որ իր շրջապատում էր, այժմ չկա, իր կողքին չէ: Երեխաներն այս տարիքում շատ զգայուն են, թե մյուս մեծահասակները ինչպես են իրենց պահում և նրանք կարող են շատ ուժեղ արձագանքել, օրինակ, ընտանիքի մյուս անդամների կամ նրանք ովքեր խնամում են երեխային, ապրումներին, այսպես կոչված, դիսթրեսին: Եթե մեծերը շատ լարված են, անհանգիստ են, բարձր ձայնով լացում են, իրենց ժամանակ չեն տրամադրում, երեխաները շատ արագ զգում են և իրենց վրա կարող է բավականին բացասկան ազդեցություն ունենալ:
Ինչպե՞ս են արտահայտում. լացում են, ինչ որ բան չեն ուզում անել, իրենց քմահաճույքներն են առաջ տանում, կարող են անտարբեր լինել, վախենալ, ամենակարևոր վախն այս տարիքում բաժանման վախն է: Այսինքն, եթե երեխան կարող է տեսնել, որ վաղուց մայրիկը չի գալիս, կամ հայրիկը չի գալիս ինքը կառչում է մյուսին: Մենակ չի ուզում մնալ, որտեղ բոլորը գնում են, ինքն ուզում է իրենց հետ լինել, անընդհատ պահանջում է ֆիզիկական ներկայությունը: Սա նաև տարիքային առանձահատկություն է, երբ երեխաները սիրում են իրենց մտերիմ մեծահասակներին իրենց հայացքի ներքո պահել:
3-5 տարեկան
Այս տարիքում ևս երեխաները չեն հասկանում մահը: Իրենք տեսնում են, որ իրենց հարազատը չկա, բայց հասկանում են, որ վերադառնալու է: Մահը՝ որպես անդառնալի երևույթ, չեն հասկանում: Շատ հաճախ հավատում են, որ իրենք հիմա կարող են անել ինչ որ բաներ, որ կարող է ազդել շրջապատող աշխարհի վրա (դա տարիքային առանձնահատկություն է, խոսում է իրենց զարգացվածության մասին) և իրենք մտածում են՝ այ, եթե հիմա ինքը ընթրիքը ուտի, իրեն խելոք պահի, խաղալիքները հավաքի, գուցե մահացած հարազատը հետ կվերադառնա: Նույնը վերաբերվում է, երբ կենդանի են կորցնում. դարձյալ չեն հավատում, որ կենդանին կորել է, սկսում են փնտրել, երբեմն թաղված կենդանիներին փորձում են գնալ հանել, գտնել: Այսինքն, հասկանում են, որ ինչ որ մեկը բացակայում է, չկա, կարող են լսել այդ մահ բառը, որ իրենց ասել են մահացել է, բայց միևնույն է իրենք չեն կարող պատկերացնել, որ դա անդառնալի երևույթ է:
Ինչպե՞ս է արտահայտվում. սկսում են հարցեր տալ, որը բխում է իրենց՝ աշխարհը ընկալելու շատ բառացի ձևից, կարող է թվալ շատ անտակտ: Օրինակ, մեր օրերում դեռևս ընդունված է տանը կազմակերպել հանգուցյալի հրաժեշտը, և երեխան տեսնում է նրա դին, նա կարող է գնալ խոսել, բարկանալ, ասել, ինչու ես պառկել այստեղ, կարող է մտերիմ մեծահասկաներին ասել՝ « բա դու ե՞րբ ես մեռնելու»: Եվ սա նրանից չէ, որ երեխաները ապրումներ չունեն, այլ նրանք չեն հասկանում: Նա մտածում է, թե ով է իրեն խնամելու, ուզում է հասկանալ իր շրջապատող մարդիկ գնալո՞ւ են և ուզում է հասկանալ, թե ովքեր են հոգ տանելու իր մասին: Նրանց փաստերի ընկալումն էլ շատ տարբեր է լինում. կարող են ասել՝ «այո, ես գիտեմ հայրիկը, կամ մայրիկը մահացել է», բայց հաջորդ պահին վերադառնալ ու ասել՝ « բա ինքը երբ է վերադառնալու տուն»: Հաճախ նրանց մոտ կարող է արտահայտվել, հետընթաց՝ ռեգրես: Նրանք կարող են անել գործողություններ, որոնք անում էին ավելի փոքր տարիքում: Օրինակ, կարող են մատ ծծել, կամ կարող են անհանգստացնող երազներ տեսնել: Եվ քանի որ երեխաները շատ դժվարությամբ են բառերով արտահայտում իրենց զգացումները, ապա՝ ցույց են տալիս վարքով: Կարող են խաղեր խաղալ, հարազատին կառչած մնալ, այստեղ ևս պահպանվում է հարազատին կորցնելու վախը և թույլ չտալ իրենց մտերիմ մեծահասակը հեռու գնա: Կարող են դառնալ քմահաճ, անուշադիր, մեկ՝ ուրախանալ, մեկ՝ տխրել, մեկ՝ ավելի ջղային լինել և խաղալիքներ կոտրել:
5-8 տարեկան
Այս տարիքում երեխան հասկանում է, որ մահն անդառնալի է: Իրենց ապրումներից սկսում են ջղայնանալ և ջղայնանալ այն մարդու վրա, ով մահացել է: Ինչո՞ւ է իրենց թողել, ինչու է գնացել, ինչո՞ւ հետ չի գալիս. ավելի են կառչում ու կապնվում իրենց խնամող մեծահասակի հետ: Այս տարիքը նաև համարվում է մահվան վախի տարիք, որպես տարիքային առանձնահատկություն: Ինչո՞ւ, որովհետև իրենք հասկանում են, որ մահն անդառնալի կորուստ է, դրա համար էլ սկսում են հասկանալ, որ իրենց հարազատը կամ ծնողը կարող է մահանալ: Եվ երբեմն, այս տարիքում, երբ առաջանում է վախը, համընկնում է, որ երեխան հարազատ է կորցնում: Այս կորստի, վշտի ապրումը՝ որպես հետևանք թողնում է նաև շատ վախեր և դժվարանում է ապրումը: Այս տարիքում նույնպես երեխաները դժվարանում են խոսել իրենց զգացմունքների մասին : Ապրում են ուժեղ ջղայնություն, իրենց թույլ չեն տալիս տխրել: Մեր մշակույթում, հատկապես տղաներին, լացելու հետ կապված շատ հաճախ կարող են ասել՝ մի՛ լացիր, մի՛ տխրի, և մենք այդպես խախտում ենք վշտի ապրման կարևոր ընթացքը:
8-12 տարեկան
Այս տարիքային փուլում երեխաները հասկանում են մահվան անդառնալիությունը և բավականին մեծ հետաքրքրություն են ցույց տալիս, թե ինչ է տեղի ունենում մարդկանց հետ ֆիզիկապես, երբ որ մարդիկ մահանում են, կենսաբանական ինչ-որ գործընթացների մասին են սկսում անհագստանալ:
Ինչպե՞ս է արտահայտվում. երբեմն երեխաները կարող են ուզենալ մահանալ, բայց սա պետք չի դիտարկել որպես սուիցիդալ միտք, որովհետև դա առավել շատ ցույց է տալիս, որ երեխան ուզում է լինել մահացած հարազատի հետ: Երբեմն այս վաղ դեռահասային տարիքում երեխաների մտքերը նաև կապված են լինում իրենց կրոնական հավատալիքների հետ, կարող են ասել մահվանից հետո կյանք կա, և երեխաները ցանկանան իրենք էլ մահանալ և լինել իրենց հարազատի կողքին: Սա կապված է, իհարկե, տվյալ երեխայի ընտանիքի կրոնական հավատալիքներից: Նրանք ունենում են դժվարություններ ուսման մեջ, անհանգստություն, կարող են ըմբոստություն ցույց տալ, մեկուսանալ:
Այս բոլոր 3 տարիքային խմբում երեխաները կարող են ունենալ ֆիզիոլոգիական սինդրոմներ. նրանք կարող են չհասկանալ, թե ինչու է իրենց փորը ցավում կամ ոտքերը դողում, որքան տարիքը փոքր է, այնքան այդ ֆիզիկական սինդրոմների առկայությունը շատ է:
12 և ավելի տարեկան (15-16)
Նրանց մահվան մասին պատկերացումները այնպիսին են, ինչպես մեծերինը: Նրանք հաճախ հետաքրքվում են մահվան էքզիստենցիալ խնդիրներով, իմաստով, ի՞նչ է լինում մահվանից հետո, ինչպե՞ս իմաստավորել այն: Այս տարիքային փուլում և նախորդ տարիքային փուլում էլ, երեխաները դարձյալ դժվար են խոսում: Եթե ավելի փոքր տարիքում ճիշտ բառերը չգիտեն իրենց ապրումներն արտահայտելու համար, ապա՝ այս դեպքում պարզապես չեն ուզում խոսել: Իրենք սովոր չեն իրենց հույզերը կիսել մեծահասկաների հետ, դա իրենց համար մեծ դժվարություն է, հատկապես այն դեպքում, եթե իրենց ընտանեկան մշակույթում ընդունված չի:
Կարող են շատ ուժեղ հուզական ռեակցիաներ ունենալ: Նրանք ավելի շուտ ու ավելի հաճախ կարող են դիմել իրենց հասակակիցներին, քան՝ մեծահասակներին: Դեռահասները հասակակիցների հետ ավելի հեշտ կարող են խոսել իրենց ապրումներից, մտքերից: Այս տարիքում երեխաները իրենց վրա վերցնում են պատասխանատվություն ընտանեկան ինչ-որ կարևոր հարցերում, օրինակ, մտածում են, որ պիտի հայրիկի փոխարեն հոգ տանեն մյուսների համար, օգնեն մայրիկին: Այս, գուցե շատ բարի մղումները խանգարում են ապրել վիշտը, իրենց ուսերին դնում են տարիքին անհամապատասխան ծանրություն և բնականաբար մեծահասակները պիտի ուշադիր լինեն, որ այդ ծանրությունը երեխան իր ուսերին չվերցնի և ապրի իր մանկությունը, դեռահասությունը: Դարձյալ կարող են լինել սովորելու դժվարություններ, ունենալ դեպրեսիվ տրամադրություն, ըմբոստ վարք, դրսևորել ոչ սոցիալական վարք, կարող են օգտագործել ալկոհոլ, թմրանյութ:
Ինչպե՞ս խոսել երեխայի հետ վշտի, կորստի մասին
Պետք է լսել, թույլ տալ, որ երեխան խոսի այն ամենի մասին ինչ իր մտքում է, բաց չթողնել այն հարմար պահը, երբ երեխան ցանկանում է խոսել, հիշել, որ երեխան կարող է ունենալ ֆանտազիաներ մահացողի հետ լինելու հետ կապված, ուշադիր լինել արտահայտած հնարավոր ինքնավնասման, ինքնասպանության մտքերին: Երեխաների համար կարևոր է, որ նրանք տեսնեն իրենց հետ զրուցող մեծահասակի անկեղծ զգացմունքները: Խոսելիս հաշվի առնել երեխայի զարգացման մակարդակը:
Ցանկալի և ոչ ցանկալի արտահայտություններ
Ոչ թե ասել՝ «Ես հաստատ գիտեմ, թե դու ինչ ես զգում», այլ՝ «Շատ ցավում եմ, որ ապրում ես այս ցավագին պրոցեսը»: Ասել ոչ թե՝ « Հասկանում եմ ինչ ես զգում», այլ՝ «Պիտի որ շատ դժվար լինի ընդունել տեղի ունեցածը»: Ոչ թե՝ «Ժամանակն է վերադառնաս սովորական կյանքին», այլ՝ « Վիշտը ժամանակ է պահանջում»:
Երեխայի հետ պետք է խոսել անկեղծ, հաշվի առնել նրա զարգացման մակարդակը, հասկանալու աստիճանը, անհանգստությունները, մտքերը, զգացմունքները:
Երեխայի հետ խոսեք իր մահացած հարազատի մասին, օրինակ, ինչ էր սիրում հայրիկը, ինչ խաղ էիք սիրում միասին խաղալ, կամ ասեք թող պատմի ինչ-որ հետաքրքիր պատմություն, որ կապված է այդ կորցրած հարազատի հետ կամ ի՞նչ երաժշտություն էր սիրում, ի՞նչ նախասիրություններ ուներ: Եթե երեխան կորցրել է տուն, ապա՝ թող խոսի իր հարազատ տան, սենյակի, իրերի մասին:
Կորցրած հարազատի մասին խոսելը, շատ լավ ձև է, որպեսզի երեխան արտահայտի իր զգացմունքները և ապրի իր վիշտը: Թույլ տվեք, որ իրենց վիշտը արտահայտեն գրելով, նկարելով, լաց լինելով: Տեղեկություններ տվեք այն մասին, որ կարող են ֆիզիկական զգացողություններ ունենալ:
